Zgodnie z art. 3051 Kodeksu Cywilnego „nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować, lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu)”. Natomiast jeśli przedsiębiorca lub właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności,
to druga strona, w której interesie jest jej ustanowienie, może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem.
W tym kontekście, w jednej z prowadzonych przez nas spraw, pojawiło się pytanie o to czy służebność może być ustanowiona także na tej części sieci kanalizacyjnej, która w ocenie przedsiębiorcy przesyłowego stanowi przyłącze. Problem był o tyle poważny, iż przez działkę naszych Klientów przebiega kilka takich „przyłączy” dzięki którym odprowadzane są ścieki z nieruchomości zlokalizowanych na działkach sąsiadujących. Oddalenie wniosku w zakresie tych elementów spowodowałoby, że właściciele nieruchomości nie otrzymaliby żadnej rekompensaty za ich posadowienie na swoim gruncie. Spółka miejska, która sprzeciwiała się ustanowieniu służebności na tych przyłączach argumentowała to m.in. tym, iż nie stanowią one urządzeń, o których mowa w treści art. 49 § 1 KC, zgodnie z którym „urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa”.
Rozstrzygnięcie tego, jak należy rozumieć termin przyłącze kanalizacyjne, a w dalszej kolejności ocena czy jest ono częścią sieci, co do której nie ma wątpliwości, iż może stanowić przedmiot służebności, jest sporna w doktrynie i niejednolicie oceniana w orzecznictwie sądowym. W tym miejscu należałoby się odwołać do ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz.U. 2001 nr 72 poz. 747), która zawiera definicję przyłącza kanalizacyjnego w art. 2 pkt. 5, wskazując, iż jest to: odcinek przewodu łączącego wewnętrzną instalację kanalizacyjną w nieruchomości odbiorcy usług z siecią kanalizacyjną, za pierwszą studzienką, licząc od strony budynku, a w przypadku jej braku do granicy nieruchomości gruntowej. Niestety definicja ta nie jest dostatecznie precyzyjna, rodzi poważne wątpliwości interpretacyjne i praktyczne, albowiem często łączy się z próbą przerzucania na właścicieli nieruchomości obowiązku finansowania budowy przyłącza w większym zakresie aniżeli faktycznie są do tego zobowiązani, albo odmową zapłaty wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu, tak jak mieliśmy z tym do czynienia
w analizowanej sprawie.
Na gruncie analizowanego przepisu art. 2 pkt. 5 ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, sformułowano co najmniej trzy definicje przyłącza:
- przewód łączący instalację kanalizacyjną w nieruchomości na odcinku od studzienki do granicy nieruchomości,
- przewód łączący instalację kanalizacyjną w budynku z siecią kanalizacyjną na odcinku od pierwszej studzienki, za którą to studzienką rozpoczyna się sieć kanalizacyjna zakładając, że studzienka zlokalizowana jest na nieruchomości przyłączonej do sieci,
- przewód łączący instalację kanalizacyjną w nieruchomości na odcinku od pierwszej od strony budynku studzienki do sieci, bez względu na granice nieruchomości oraz lokalizację studzienki.
Do niedawna, za najkorzystniejszą dla właścicieli nieruchomości podłączanych do sieci uchodziła definicja przyłącza kanalizacyjnego jako odcinka od studzienki do budynku, pod warunkiem jednak, że owa studzienka zlokalizowana jest w obrębie działki stanowiącej własność tej samej osoby, która jest właścicielem nieruchomości, która ma zostać podłączona do sieci. Z kolei w przypadku, jeśli studzienka zlokalizowana jest poza granicami nieruchomości podłączanej, to w sensie prawnym granicą przyłącza powinna być granica tej nieruchomości. Zapatrywanie to było zbieżne, ze stanowiskiem zajętym przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 września 2007 roku wydanej w sprawie o sygn. akt: III CZP 79/07,
w której po wnikliwej analizie obwiązujących przepisów skonstatowano, iż przyłączem jest „wybudowany z własnych środków przez odbiorcę usług zbiorowego odprowadzenia ścieków odcinek przewodu kanalizacyjnego, łączący wewnętrzną instalację kanalizacyjną w nieruchomości tego odbiorcy z istniejącą siecią kanalizacyjną”, zastrzegając jednocześnie, iż ów wybudowany odcinek sieci: „stanowi w części leżącej poza granicą jego nieruchomości gruntowej urządzenie kanalizacyjne, o jakim mowa w art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków”. W ten sposób przesądzono, iż właściciel, który poniósł koszty budowy „przyłącza” wykraczającego poza obręb należącej doń nieruchomości może przekazać je odpłatnie gminie lub przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu, na warunkach uzgodnionych w umowie, nawet gdyby ten fragment sieci nie służył do odprowadzania ścieków z jakiejkolwiek innej nieruchomości.
W najnowszym orzecznictwie, podstawowe znaczenie dla oceny tego co jest przyłączem kanalizacyjnym, a co nim nie jest, będzie miała opinia wyrażona przez Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 22 czerwca 2017 r. w sprawie o sygn. akt III SZP 2/16, zgodnie z którą przyłączem kanalizacyjnym jest przewód łączący wewnętrzną instalację kanalizacyjną zakończoną studzienkąw nieruchomości odbiorcy usług z siecią kanalizacyjną, na odcinku od studzienki do sieci kanalizacyjnej. Pogłębiona analiza przedmiotowego zagadnienia doprowadziła Sąd Najwyższy do wniosku, iż przyłącze może wykraczać poza obręb nieruchomości podłączaj do sieci, co jest o tyle niekorzystne dla jej właścicieli, iż dążąc do podłączenia do sieci będą musieli sfinansować nie tylko budowę przyłącza w granicach własnej działki, ale także poza jej granicami do miejsca. w którym faktycznie zetknie się ono z istniejącą siecią kanalizacyjną.
W tym miejscu, wracając do meritum postawionego w tytule pytania czy tak rozumiane przyłącze kanalizacyjne może być przedmiotem służebności przesyłu w rozumieniu art. 3051 KC, zważyć należy co następuje. W mojej ocenie nie ulega wątpliwości, iż zdefiniowane wyżej przyłącze kanalizacyjne, bez względu na to czy jest siecią czy przyłączem, z chwilą jego podłączenia do sieci staje się urządzeniem służącym do „doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej” w rozumieniu art. 49 § 1 KC, a tym samym może być przedmiotem służebności przesyłu.
Inna kwestią jest to, iż objęcie tak rozumianego przyłącza kanalizacyjnego służebnością przesyłu uzależnione jest od uprzedniego przejęcia jego własności przez gminę lub przedsiębiorstwo przesyłowe. Pierwotnie wybudowane przyłącze, z chwilą podłączenia go do sieci kanalizacyjnej nie zmienia swojego statusu własnościowego i pozostaje własnością osoby, która poniosła koszty jego budowy (i to bez względu na to czy ta sama osoba jest właścicielem nieruchomości na której przyłącze zostało zlokalizowane).
Kolejnym skutkiem prawnorzeczowym połączenia przyłącza z siecią jest powstanie odrębnej od nieruchomości gruntowej (której częścią składową byłoby takie urządzenia stosownie do art. 191 KC) rzeczy ruchomej, o własności której rozstrzyga art. 49 § 2 KC. Przyłącze kanalizacyjne rozciągające się przez inne nieruchomości (nienależące do osoby ubiegającej się o przyłączenie do sieci) na odcinku do sieci kanalizacyjnej stanowi – po przyłączeniu do tej sieci – własność tej osoby, a nie własność właścicieli nieruchomości, przez które przebiega przewód. Przyłącze kanalizacyjne po jego połączeniu do sieci należy traktować jako element składowy sieci. Przemawia za tym definicja sieci z art. 2 pkt 7 ustawy z 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków. Skoro siecią są przewody w posiadaniu przedsiębiorstwa, które służą do dostarczania wody albo odprowadzania ścieków, to wskutek przyłączenia do sieci możliwe jest odprowadzanie cieczy od odbiorcy usługi. Najpóźniej z chwilą połączenia urządzenia z siecią przedsiębiorstwa sieciowego obejmuje ono władztwo nad urządzeniem w celach związanych z działalnością przesyłową. Prezentowane stanowisko potwierdzone zostało w jednym z nowszych Wyroków Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia
31 sierpnia 2023 roku wydanym w sprawie o sygn. akt: II GSK 594/20.
Reasumując należy stwierdzić, iż koszt budowy przyłącza kanalizacyjnego obciąża właściciela nieruchomości, która ma zostać podłączona do istniejącej sieci i to także na odcinku wykraczającym poza granice nieruchomości podłączanej. Z chwilą wybudowania tego przyłącza, zakładając że spełnia ono wszystkie wcześniej określone wymogi techniczne, gmina względnie przedsiębiorstwo przesyłowe nie mają prawa odmówić podłączenia go do sieci kanalizacyjnej. W momencie gdy to podłączenie stanie się faktem, inwestor nabywa prawo do domagania się przejęcia prawa własności tego przyłącza przez gestora sieci na podstawie art. 49 § 2 KC. Po przeniesieniu własności możliwe jest żądanie ustanowienia służebności przesyłu za wynagrodzeniem także na tym odcinku sieci w oparciu o treść art. 3052 § 2 KC .
